نویسنده و منتقد فیلم
فیلم «کارآموز» تازهترین ساخته علی عباسی، فیلمساز ایرانی- دانمارکی دوشنبه شب در هفتاد و هفتمین دوره جشنواره جهانی فیلم کن به نمایش درآمد؛ فیلمی که هیچ نشانی از فیلمهای قبلی علی عباسی ندارد.
کارآموز پیش از هر چیز یک دریغ و حسرت را برمیانگیزد؛ دریغ و حسرتی برای از دست رفتن یک فیلمساز با استعداد که جلوههای دنیای شخصی و غریباش را در فیلمهایی چون «مرز» و «عنکبوت مقدس» به نمایش گذاشته بود، اینجا اما- همانطور که میشد از موضوع فیلم حدس زد؛ موضوعی که اساسا ارتباطی با دنیای فیلمهای علی عباسی ندارد- او همه آن نوع نگاه شخصی و جذاب را کنار گذاشته تا به اصرار به یک «فیلمساز هالیوودی» بدل شود. علی عباسی «مؤلف» بودن را فدا میکند تا خود را بیش و بیشتر به عنوان یک «تکنیسین خوب» معرفی کند و در دنیای در اندشت هالیوود و تلویزیون جایی برای خودش باز کند.
کارآموز چیزی نیست جز یک فیلم هالیوودی به تمام معنا؛ در عین حال از حیث ساختار بسیار شبیه به فیلمهای تلویزیونی بیشماری است که این روزها ساخته میشود که این بار- و حالا- بازیهای سیاسی و حزبی هم به آن افزوده شده: تصویر کردن ترامپ درست پیش از انتخابات به عنوان مردی بسیار فرصت طلب، در پیمانهای دوستی ناجوانمرد، در خانواده سرد و بی رحم، بیوفا به همسر، درگیر فعالیتهای غیرقانونی برای پیشبرد اهداف و از همه بدتر یک متجاوز: در صحنهای از فیلم ترامپ به همسر خودش تجاوز میکند. مشخص نیست که این صحنه تجاوز بر اساس چه شواهدی در فیلم گنجانده شده، چون غیر از ترامپ و همسرش ایوانا، طبیعتا کسی شاهد آن نبوده و هیچ از یک از این دو هم درباره چنین اتفاقی حرفی نزدهاند، در نتیجه به نظر میرسد این صحنه- و البته صحنههای دیگر فیلم و اساسا نوع تصویر کردن ترامپ- احتمالا به دادگاه و دعواهای حقوقی خواهد کشید.
در ابتدای فیلم نوشته شده که فیلم بر اساس اتفاقات واقعی ساخته شده، اما وقایع دراماتیزه شدهاند. این جمله کلیشهای بعید به نظر میرسد بتواند درد فیلمی را دوا کند که اساسا به نظر میرسد از ابتدا به جهت تخریب دونالد ترامپ ساخته شده، بیآن که در عرف و داوری معمول هیچ نکته مثبتی از این شخصیت را تصویر کند، اما غافل از این که فیلم در شکل فعلی هم میتواند به نفع ترامپ تمام شود: ویژگیهای منفیای که فیلم درباره ترامپ تصویر میکند، نزد برخی از هواخواهان او میتواند نقطه مثبت شخصیت ترامپ تلقی شود.
فیلم دونالد ترامپ را در ابتدای کارش در دهه ۷۰ و ۸۰ تصویر میکند، جوانی به قول اطرافیانش شبیه به رابرت ردفورد که با وکیل فاسدی به نام روی کوئن برخورد میکند و این آغاز گسترش فعالیتهای او در املاک و مستغلات و ساخت هتل و برج ترامپ است که در طول فیلم ترامپ با کمک این وکیل از معافیت مالیاتی و ارتباطات سیاسی برخوردار میشود. این میان در دل داستان با آشنایی او با ایوانکا هم روبهرو هستیم که منجر به ازدواج آنها میشود، اما فیلم این ازدواج را هم نوعی معامله معرفی میکند: وکیل ترامپ از او میخواهد برای واگذار نکردن نیمی از ثروتش به ایوانکا به هنگام طلاق احتمالی، قراردادی را با ایوانکا امضا کند. شرایط مضحک این قرارداد به ایوانکا برمیخورد و او محل را ترک میکند، اما ترامپ او را دنبال میکند و میگوید در قبال دریافت ۵۰ هزار دلار نقد قرارداد را امضا کند، ایوانکا سر رقم چانه میزند و بالاخره سر ۷۵ هزار دلار توافق میکنند!
اما علی عباسی که همه اهمیت و قوت کارش به دقت در جزئیات و صحنهپردازیهای جذاب و دید بصری خاص خود او ارزیابی میشد، این بار با نگاهی بسیار کلیشهای به دوربین روی دست آزارنده- که در تمام فیلم بیدلیل در حال حرکت است- و قطعهای مداوم و بیشمار پناه میبرد که هیچ جلوه بصری خاصی ندارد و بیشتر و بیشتر فیلم را تنها به فیلمهای درجه دو هالیوودی و ساختار تلویزیونی و سریالسازی انبوه شبیه میکند.
«کارآموز» حتی اگر به فیلم پر فروشی بدل شود- که بعید به نظر میرسد- باز هم یک شکست تلخ برای فیلمسازی است که سینما، مولف بودن و خلق هنری را به زنده ماندن و ادامه دادن به عنوان یک تکنیسین حرفهای ترجیح داده است. حرفهای بودن و تلاش برای تثبیت در حرفه - که احتمالا از زمان سریالسازی در علی عباسی بیشتر و بیشتر پا گرفت- بیماری مهلکی است که به نظر میرسد حالا یک فیلمساز با استعداد را به قهقرا برده و همه امیدها برای تولد یک فیلمساز شخصی با دنیا و جهان خاص خود را به هدر داده است؛ و چه حیف.
امسال دو فیلمساز ایرانی در بخش مسابقه حضور دارند و برای دریافت نخل طلا با هم رقابت میکنند: محمد رسولاف و علی عباسی.
جشنواره کن در آخرین روزهای اعلام فیلمهای پذیرفتهشده، همه را شوکه کرد: با اعلام نام فیلم «دانه انجیر معابد» ساخته محمد رسولاف در بخش مسابقه. کسی از چند و چون و ساخت این فیلم خبر نداشت و محمد رسولاف که از زندان آزاد شده بود، بیسر و صدا و در خفای کامل این فیلم را خلق کرد؛ فیلمی که موضوعی جنجالی دارد و ظاهرا باعث شد حکم تازهای علیه رسولاف تایید شود که بر اساس آن به موجب حکم صادره از شعبه ۲۹ دادگاه انقلاب اسلامی به تحمل هشت سال زندان( پنج سال قابل اجرا)، شلاق، جزای نقدی و ضبط مال محکوم شده است. این حکم که به دلیل ساخت فیلم مستند و فعالیتهای صنفی و سینماییای که دادگاه اقدام علیه امنیت ملی خوانده، صادر شده بود و حالا دقیقا پس از اعلام حضور فیلم در جشنواره کن، تایید و اعلام شده است.
همزمان وکیل رسولاف خبر داد عوامل این فیلم در ایران احضار شدهاند و از آنها خواسته شده که به رسولاف فشار بیاورند تا فیلم را از جشنواره کن خارج کند. به نظر میرسد این میزان حساسیت درباره فیلم به موضوع جنجالی آن باز میگردد: ظاهرا دانه انجیر معابد که بدون حجاب اجباری ساخته شده، به مانند آثار اخیر رسولاف مایههای تند و تیز سیاسی/اجتماعی دارد. این فیلم طبق اعلام مجله معروف اسکرین، درباره قاضی دادگاهی است که اسلحهاش در خانه گم میشود و در میانه اعتراضات خیابانی به همسر و دو دختر خود شک میکند. این فیلم دو ساعت و ۵۰ دقیقهای کنکاشی است در نیروهای خودی جمهوری اسلامی و طرز تفکر آنها که در یک موقعیت خاص در برابر خواستههای زنان از جمله همسر و فرزند خود، دچار مشکلات جدی میشوند.
محمد رسولاف، ۱۳ مه روز دوشنبه با انتشار یک ویدئو از کوهستان اعلام کرد از ایران بیرون آمده و در اروپاست: «اگر فکر میکنید مرزهای ایران در دست شماست در خواب خوشی هستید... از امروز من ساکن ایران فرهنگیام. سرزمینی بیمرز که میلیونها ایرانی با تاریخ و فرهنگی کهن در هر گوشه و کنار جهان آن را ساختهاند. و بیصبرانه در انتظارند تا شما و دستگاه ظلمتان را در قعر تاریخ دفن کنند.»
رسولاف تاکنون بارها در جشنواره کن شرکت داشته و در سال ۲۰۲۳ هم به عنوان داور جشنواره انتخاب شد، اما به دلیل ممنوعالخروجی امکان حضور در جشنواره را نداشت.
دیگر فیلمهای رسول اف نظیر «دستنوشتهها نمیسوزند» پیشتر در بخشهای مختلف کن همچون نوعی نگاه نمایش داشتهاند و جوایزی را هم در این بخش دریافت کردهاند، اما دانه انجیر معابد اولین حضور رسولاف در بخش مسابقه است که در صورت موفقیت در نزد داوران، میتواند دومین نخل طلای سینمای ایران را به ثمر برساند.
دانه انجیر معابد روز جمعه بیست و چهارم ماه مه(چهارم خرداد) یعنی یک روز مانده به اعلام جوایز، اولین نمایش جهانی خود را تجربه میکند و با توجه به حضور رسولاف در اروپا، قطعا با حضور خود فیلمساز نمایش داده خواهد شد.
اما در سوی دیگر ماجرا، علی عباسی، فیلمساز ایرانی مهاجری که با فیلم «مرز» جای پایش را در جشنواره کن محکم کرد و پس از آن راهش را به هالیوود و سریالسازی هم باز کرد، برای بار دوم در بخش مسابقه کن حضور دارد. فیلم قبلی او با نام «عنکبوت مقدس» که داستان یک قاتل زنجیرهای در مشهد را روایت میکند و از جوایز جشنواره هم بینصیب نماند، در ایران با مخالفت جدی مقامات روبهرو شد.
حالا علی عباسی با فیلم کاملا متفاوتی در کن حضور خواهد داشت: «کارآموز» درباره دونالد ترامپ.
فیلم داستان دونالد ترامپ در دهه ۷۰ و ۸۰ را روایت میکند، زمانی که کارش را با خرید و فروش املاک آغاز کرد. رابطه او با یک وکیل بدنام بخش مهمی از فیلم را تشکیل میدهد. اطلاعات بیشتری درباره فیلم منتشر نشده و مشخص نیست که علی عباسی که پیشتر به داستانهای غریب و پر تنش علاقه نشان میداد، در دل این داستان ساده به دنبال چه چیز خواهد بود. همین طور تصویری که از ترامپ در این فیلم ترسیم شده مشخص نیست چه سمت و سویی از این شخصیت جنجالی را تصویر میکند. با این حال علی عباسی از دونالد ترامپ برای تماشای فیلم دعوت کرده است.
حضور بزرگان
امسال طبق معمول هر سال چندین چهره شناخته شده و تحسینشده سینما در کنار نامها و چهرههای تازه حضور خواهند داشت.
فرانسیس فورد کوپولا، سازنده سه قسمت «پدرخوانده»، پس از سالها با فیلم تازهای به جشنواره کن آمده است: «مگالوپلیس». کوپولا که سالها سعی داشت این فیلم را بسازد، بالاخره با سرمایه شخصی دست به کار شده و فیلم آرزوییاش را به بخش مسابقه جشنواره کن، جایی که دو نخل طلای آن را در کارنامه دارد، فرستاده است. در صورت دریافت نخل طلای امسال، کوپولا اولین فیلمساز تاریخ سینمای جهان خواهد بود که سه نخل طلای این جشنواره را به خانه میبرد.
اما کوپولا یک رقیب بسیار قدر دارد: یورگوس لانتیموس. این فیلمساز یونانی که سال گذشته با فیلم شگفت انگیز «بیچارگان» چشمها را خیره کرد و شیر طلای جشنواره ونیز را به خانه برد، حالا بلافاصله با فیلم تازهای به نام «انواع مهربانی» در بخش مسابقه کن حضور دارد. این فیلم که باز بازی اما استون (برنده بهحق اسکار بهترین بازیگر زن برای بیچارگان) را به هم دارد، گفته شده که بیپرواتر از فیلم قبلی است.
ژاک اودیار، دیوید کراننبرگ، میشل هازاناویسیوس، ژیا ژانگکه، پل شریدر، کیریل سربرنیکوف و پائولو سورنتینو از دیگر فیلمسازان تحسینشده هستند که در بخش مسابقه کن امسال حضور دارند و هر یک میتوانند مدعی جدیای برای نخل طلای امسال باشند.
جوایز جشنواره طی مراسم اختتامیه در روز شنبه بیست و پنجم ماه مه (پنجم خرداد) اهدا خواهد شد.
این نمایشگاه «اعتراف به گناهانم» نام دارد و شامل برخی آثار تازه او در ابعاد بسیار بزرگ است که با طراحیهای مختلفی که او طی ۶۵ سال گذشته روی کاغذ انجام داده در کنار هم قرار گرفتهاند. بازیلیتز که هم به عنوان نقاش و هم مجسمهساز شهره است، اکنون ۸۶ سال دارد و آثارش متأثر از هنر شوروی، منریستها و همین طور مجسمههای آفریقایی خوانده شده است. او از دهه ۶۰ با آثار فیگوراتیو خود در جهان شناخته شد، اما از سال ۱۹۶۹ سوژههایش را در نقاشیها وارونه کرد.
نمایشگاه تازه او هم ادامهای است بر همین جهان نقاش که با آدمهای وارونه سعی دارد اعتراض خود را به جهان اطرافش ثبت کند. تمام آدمهای این آثار به شکل برعکس قرار دارند و گاه صندلیای که روی آن نشستهاند هم به شکل وارونه نقاشی شده، در نتیجه امضای او طی چندین دهه، اینجا هم خودنمایی میکند و هنرمندی را به نمایش میگذارد که از همه چیزهای تثبیت شده اطرافش خسته شده و میخواهد جهان دیگری خلق کند که در آن همه چیز وارونه باشد، شاید از دل آن جهانی خلق شود که وارونگیها و بی عدالتیهای جهان معاصر در آن کم رنگ یا بیاثر شوند و به تعبیری با این وارونگی، همه چیز به سر جای خود بازگردد.
بازیلتز که در دوره جنگ جهانی دوم به دنیا آمده، کودکیاش را با مفهوم جنگ و شکست آلمان در آن سپری کرده است، درنتیجه میتوان رد آدمهای معکوساش را در کودکی او جستوجو کرد، جایی که او با ویرانی ناشی از جنگ روبهرو میشود:«من با یک بینظمی به دنیا آمدم، با چشماندازهای ویران، مردم ویران و جامعه ویران. و خب من نمیخواستم نظمی برقرار کنم: به اندازه کافی چیزی را که نظم خوانده میشد دیده بودم. چارهای نداشتم جز اینکه همه چیز را به زیر سوال ببرم و مجبور بودم اینقدر سادهدل باشم که بخواهم همه چیز را دوباره شروع کنم.»
حالا این فیگورهای وارونه نه تنها خاتمه نیافتهاند بلکه در نقاشیهای بزرگ این سالهای هنرمند که حالا کنار هم به نمایش درآمدهاند، بیشتر و موکدتر خودنمایی میکنند. در بسیاری از این آثار نقاش از خودش و همسرش که چند دهه با او زندگی کرده، به عنوان سوژه استفاده میکند. به همین جهت با آثاری شخصی روبهرو هستیم که به نظر میرسد در آن هنرمند جایگاه وارونه خود را در برابر یک اجتماع ترسیم میکند و این سؤال را مطرح میکند که آیا او وارونه است، یا جهان اطرافش؟
شاید به همین جهت است که عنوان نمایشگاه «اعتراف به گناهانم» است: نوعی تأکید بر وجه شخصی این آثار و در عین حال بازگشت به گذشته و مرور آن؛ گذشتهای که برای هنرمند با «گناه» آمیخته است و حالا دارد درباره این گناهان اعتراف میکند:«من طراحیهای اوایل دوران کودکیام را دارم، طرح عقاب، گوزن، سگ و چیزهایی از این دست. هر وقت به آنها نگاه میکنم، از خودم میپرسم آن موقع زمان خوبی بود؟ یا زمان بدی بود؟»
این سؤال حالا در تمامی آثار گسترده شده و به شکلی به مایه اصلی آنها تبدیل میشود. بازیلیتز میگوید: «من همیشه به طور ويژهای با گذشته خودم درگیرم. او یک نقاش متفاوت بود که آن کارهای اولیه را انجام داد. البته من بودم، قطعا من بودم، اما با روحیهای دیگر و نیتهایی متفاوت.»
نمایشگاه تازه بازیلیتز در واقع کنکاشی است در گذشته و حال و رابطه آنها با یکدیگر و جستوجویی برای یافتن رستگاری در دهه نهم زندگی هنرمندی که همیشه خلاف جریان حرکت کرد.
در یکی از مهمترین آثار این نمایشگاه، او و همسرش در دو سوی کادر به شکل وارونه نشستهاند و فضای پشت آنها چیزی نیست جز سیاهی. در برخی آثار دیگر این سیاهی جایش را به رنگ آبی میدهد که آسمان را به خاطر میآورد، اما کماکان نقاش و همسرش به نظر میرسد که در میانه زمین و آسمان و در میان تیرگی و روشنایی گیر افتادهاند.
در تعدادی از آثار اتاق آخر، حیوانات جای انسانها را میگیرند. اسبها حضوری پر رنگ دارند و همین طور سگها، اما باز همه آنها به شکل وارونه ترسیم شدهاند. به نظر میرسد در جهان نقاش، حیوانات هم در جای مناسب خود قرار ندارند: «وقتی که در باغ وحش هستی و مقابل یک قفس داری به یک شامپانزه یا میمون نگاه میکنی، شباهتهایی میتوانی پیدا کنی. اما چیزی که باید واقعاً کشف کنی "هویت" است.»
در جهان بازیلتز حیوانات هم هویت مییابند تا نقاشی که به عنوان نئواکسپرسیونیست شناخته شده، گنجینهای از هنر آلمان را با دیدهها و علایق دیگرش ترکیب کند و به این ترتیب میتوان ادای دین او مثلا به هنری پیکاسو و ویلم دو کونینگ را هم دید و البته این بار استفاده از چیزهای تازهای مثل نایلون، که به نظر میرسد ادای دین او به هانا هوش، هنرمند دادائیست آلمانی باشد.
