ایراناینترنشنال
کتاب «سیامک پورزند، روزنامهنگاری که قرار شد خودکشی کند»، روایت مهرانگیز کار، فعال حقوق زنان و حقوقدان است از زندگی سیامک پورزند، همسرش. او در این کتاب به سابقه و فعالیتهای پورزند و شرایطی پرداخته است که خانوادهاش در این سالها تجربه کردهاند.
کتاب را انتشارات باران منتشر کرده است. مهرانگیز کار در شروع این کتاب نوشته است: «قصه این خانواده را از پایان آن شروع میکنم.»
در بخشی از کتاب آمده است که سیامک پورزند در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در یک خانواده نظامی زاده شد.
او در ایران دهه ۳۰ و ۴۰ توانست سینمای غرب را معرفی کند: «تمامی خدمات فرهنگی و سینمایی این روزنامهنگار پس از انقلاب ۵۷ در جای اتهام، جرم، جنایت، خیانت و فساد اخلاقی وارد کیفر خواستی شد که دادستانهای بیسواد انقلاب با هدف نابودی تجددگرایی بر ضد او صادر کردند.»
سیامک پورزند در اردیبهشت سال ۱۳۹۱ پس از مدتها زندان و شکنجه به زندگی خود پایان داد.
هر سه دنبال هم میدویم، بیمقصد، بیهدف
مهرانگیز کار در بخشی از این کتاب به روایت مواجهه با خبر درگذشت سیامک پورزند پرداخته و نوشته است: «پس از ساعتی دویدن و داد زدن به آنها فهماندم تا دیر نشده باید وکالتنامهای به قاضی شهریاری فکس کنیم و دستکم بدن عزیزمان را از دست مراجع قضایی و امنیتی بیرون بکشیم.»
او در ادامه آورده است: «سه دیوانه در نیمههای شب تورنتو حتی نمیتوانند عزاداری کنند. همچنان گرفتار قوه قضاییهای هستیم که با قانونشکنی خانواده بر باد داده و حالا پس از مرگ مردی که در چنگالشان جهان را وداع گفته، ادای قانونمندی درآورده.»
به روایت کار، «سرانجام یکی از اوراق را که با خواستههای قاضی شهریاری هماهنگ شده، امضا میکنم و به دخترها (لیلی و آزاده پورزند) میگویم امضا کنند. لیلی شیونکنان امضا میکند. نوبت به آزاده میرسد، دچار تشنج میشود. یادش رفته اسم خودش را و با چشمهایی از حدقه در آمده میگوید کمکم کن ... تو اسم من را بنویس. یادم نمیآید اسم خودم را.»
مهرانگیز کار در بخش دیگری از کتاب با اشاره به بحث اهمیت سوگواری برای بازماندگان نوشته است: «ما و بسیاری دیگر از ایرانیان پس از انقلاب اسلامی تاکنون از امکان عزاداری محروم بودهایم. بسیار جوانان ایرانی که در جریان جنبشهای اجتماعی مورد پیگرد قرار گرفتهاند و در همین شرایط برای پدر و مادرشان که در ایران چشم از جهان فرو میبندند، سوگواری میکنند. ... این است که دختران سیامک و من هرگز از حرمان و تاثر مرگ سیاسی سیامک خلاص نشده و خالی نشدهایم.»
خوشبین به آینده با آمدن اصلاحطلبان
مهرانگیز کار در بخشی از کتاب «سیامک پورزند، روزنامهنگاری که قرار شد خودکشی کند»، نوشته است که او با روی کار آمدن اصلاحطلبان، به آینده خوشبین بود: «اما شخصیت قصه ما بیرحمانه در میان دو لبه گازانبر جناحی قرار گرفت. او برای این چالش نابرابر آمادگی نداشت.»
با توجه به تمام شکنجهها و آزار و اذیتها و اتهامات واهی که به پورزند وارد شده بود، قرار بود پرونده او در مجلس ششم مطرح شود اما به یک باره کنار گذاشته شد.
مهرانگیز کار به دیدارش با علیاکبر موسوی خویینیها، نماینده مجلس ششم، سالها بعد در آمریکا اشاره کرده و نوشته است: «... به دیدارش در کمبریج بوستون رفتم و دریافتم [علی] یونسی، وزیر اطلاعات دولت [محمد] خاتمی، یادداشتی به مجلس داده بود و در آن متذکر شده بود که سیامک پورزند با آن وزارت همکاری داشته و طرح غیرقانونی بودن برخوردها با او در صحن علنی مجلس به مصلحت نیست و به نظام صدمه میزند؛ به خصوص که اتهاماتش اخلاقی است نه سیاسی. یقین کردم تشکیل مجلس با اکثریت اصلاحطلب در شرایطی که دولت هم اصلاحطلب است گره از کار ما نمی گشاید.»
سیامک پورزند و شکنجههایی که شد
مهرانگیز کار در بخش دیگری از کتاب خود با تاکید بر این که سیامک پورزند دوست نداشت از شکنجههایی بگوید که تحمل کرد، نوشته است: «شبی از شبها سیامک بیمقدمه و در وضعیت روانی خاص میگوید میخواهم شفاف حرف بزنم. گور پدر هر کس که روی خط شنود میکند. لیلی گیج میشود و سراپاگوش با صدای لرزان و ترسیده میگوید بگو بابا جان. ... شش ماه بود اجازه نداده بودند آبی روی بدنم بریزم. خارش پوست بیچارهام کرده بود. میگفتند یک عمر روزی دو بار دوش گرفتی و فکل زدی. آخر عمری در مصرف آب که مال مستضعفین است صرفهجویی کن. پس از شش ماه زندانبان در سلول را باز کرد و بیمقدمه گفت اجازه دادهاند حمام کنی. از خوشحالی سر از پا نمیشناختم. ظرف بزرگی هم داروی نظافت سخاوتمندانه در اختیارم گذاشتند و تاکید کردند تمام بدنت را تمیز کن. حالا حالاها این شانس نصیبت نمیشود. شاید هرگز مانند آن روز در دوران زندان خوشحال نشده بودم.آب گرم که ریخت روی پوستم، انگار از مادر متولد شدم. با صدای بلند شکرگزاری میکردم داروی نظافت را روی سطح بدن کشیدم و منتظر ماندم تا زمان شستوشو برسد. ناگهان زندانبان با عجله وارد شد. فریاد زد زود بیا بیرون لباس بپوش،حاج آقا سرزده تشریف آورده و میخواهد همین حالا با تو حرف بزند. هر چه التماس کردم تا وقت بدهد داروی نظافت را بشویم صدایش را بلند کرد و شیر آب را بست و لباسهای چرک را دستم داد پوشیدم و با او رفتم. حاج آقا هارت و پورتهایش را کرد و رفت. یک ساعتی طول کشید تا تن زخمی من دوباره به آب رسید. پوست از گوشت جدا شده بود. از درد تا صبح نعره میکشیدم. دو ماه طول کشید تا تن سوخته و مجروح دوباره پوست انداخت و سالم شد و ....»
در کتاب مهرانگیز کار اشاره شده است که سیامک پورزند در شرح دیگری گفته است: «در یکی از زندانهای غیررسمی که سردخانه داشتند، من را مدتها در سردخانه رها کردند. هنگامی که احساس کردم دارم تمام میکنم. مردی وارد شد با دو تا پتوی سربازی و آنها را انداخت روی شانههایم و همانطور که مثل بید میلرزیدم یک راست من را برد به بازجویی و روی صندلی نشاند. ... سیامک و لیلی یکی در تهران و یکی در تورنتو آن شب کارشان به اورژانس کشید و هر دو تا سر حد مرگ گرفتار حمله عصبی شدند.»
پورزند در پیامی تلفنی تاکید کرده بود: «من را مرده بپندارید. ما هرگز باری دیگر آزادانه کنار هم نخواهیم نشست. همه چیز تمام شد و ما نمیخواستیم باور کنیم و ادامه میدادیم.»
مهرانگیز کار به تازگی در مصاحبه با برنامه تیتر اول گفت همسرش، سیامک، پس از آزادی از زندان به او گفته بود: «ماموران به من گفتند ما تو را نمیکشیم. وقتی از زندان آزاد شدی کاری میکنیم که در شرایط آزادی نتوانی زندگی را ادامه دهی و خودت را بکشی.»
«جوکر: جنون دو نفره» (Folie à Deux عنوان فرانسوی فیلم یک اصطلاح است که به توهم و بیماری ذهنی مشترک بین دو نفر اطلاق میشود و از آنجائیکه این عنوان مشخصاً با دو شخصیت اصلی فیلم معنا مییابد، ترجمه آن به عنوان «جنون مشترک» به گمانم حق مطلب را ادا نمیکند) از ابتدا بنا را بر ناسازگاری میگذارد. به تماشاگر و انتظار او برای دیدن قهرمانیهای یک ضد قهرمان توجهی ندارد و درست خلاف جهت حرکت میکند. فیلم ساختار بسیار عجیبی دارد: به غایت تلخ است و تکاندهنده، و در عین حال ترکیب میشود با جهان موزیکال و شخصیتهایی که دنیای خود را به زبان موسیقی - یعنی انتزاعیترین هنر- ارائه میدهند.
اما جسارت تاد فیلیپس در پشت پا زدن به تماشاگر و مواجه کردن او با دنیایی کاملاً متفاوت و خلق فیلمی که چه از جهت داستان و چه فرم روایت هیچ شباهتی به فیلم قبلی ندارد، از ابتدا قابل تحسین است؛ این که فیلیپس قهرمانش را از عرش به زیر میکشد و مفهوم قهرمانی در دنیای امروز- که گاه جای قهرمان و ضد قهرمان در آن عوض میشود- را به سخره میگیرد. در واقع قهرمانش را از هیچ به اوج میرساند و در انتها به طرز عجیبی باز ویران میکند و فرو میریزد.
نوعی خودویرانگری در قهرمان فیلم هست که انگار این ویژگی به خود فیلم تعمیم مییابد: فیلم طول میکشد تا شخصیت اصلیاش را از آرتور فلک به جوکر تبدیل کند، اما خودویرانگری حیرتانگیز او در دادگاه - که فارغ از انتظار تماشاگرش است و در واقع هم هواخواهان او در فیلم و هم تماشاگران فیلم را شوکه میکند- تمام جهان فیلم را توضیح میدهد: قهرمانیای وجود ندارد و هر چه هست سیاهی و تباهیای است که شخصیت اصلی گریزی از آن ندارد و در صحنه انتهایی به طرز عیانی به طور مستقیم با آن روبرو میشود؛ در مواجهه با شخصیتی که ستایشگر او بود و حالا به غایت از او نفرت دارد و در این چرخه بیپایان خشونت و خشم، سیاهی و تباهی پیروز است.
فیلم در واقع تنها مصائب کودکی و قتلهای جوکر را از قسمت قبلی را به ارث میبرد و حالا از ابتدا او را در زندانی میبینیم که به نظر میرسد هر لحظه این قهرمان یا ضد قهرمان، علیه بیعدالتی در آن شورش خواهد کرد، اما به طرز عجیبی شورشی در کار نیست و برعکس جوکر به عدالت سپرده میشود.
فیلم از زندان به دادگاه میرود و در صحنههایی طولانی محاکمه جوکر را میبینیم، این که باید در برابر قانون از خودش دفاع کند. او وکیل مدافعش را اخراج میکند و حالا در لباس جوکر به دفاع از خودش میپردازد. این جا فرصت دیگری است برای او، برای تبدیل شدن به جوکر و به سخره گرفتن نظم موجود، به ویژه دادگاهی که نماد آشکاری است از این نظم.
از اینجا فیلم با دنیای نمایش پیوند میخورد، جایی که جوکر به یک بازیگر بدل میشود. ترکیب این دو دنیا مرز ظریف و حساسی است که صحنه زندگی را با نمایش یکی میکند و مهمترین مایه فیلم را شکل میدهد.
در این نمایش اما رؤیا نقش مهمی دارد. وقایع مهمی از فیلم در رؤیای جوکر رخ میدهند و به طرز ظریفی از واقعیت به رؤیا در نوسان هستیم، جایی که باز جوکر در رؤیایش هم در حال بازی در یک نمایش است. فیلم از اینجا به ستایش قدرت تخیل میرسد: رنگهای تیره و تار زندان جای خود را به فضای موزیکال پر از رنگی میدهد که تنها در ذهن جوکر معنا دارد. اما واقعیت هر لحظه به او گوشزد میکند تا تمام این رنگهای زیبا را کنار بگذارد و تن دهد به سیاهی و تباهی پیرامونش در زندان؛ از جمله در صحنه ترسناک تعرض پلیس به او که یادآور تعرض به او در کودکی است.
در میان این همه تباهی، عشق هم به طرز غمانگیزی کارساز نیست. ملاقات او با یک زن در داخل زندان جهانش را تغییر میدهد؛ جوکر برای اولین بار عاشق میشود، اما عشق هم بر خلاف معمول نجاتبخش نیست. از اینجاست که سیطره تباهی از فیلم اول به فیلم دوم میرسد: در صحنهای شگفتانگیز، زن جوکر را از خود میراند (آخرین دیدار آنها) و در دیالوگی زیبا اشاره دارد که همه چیز یک توهم بود و او حالا این توهم را درهم شکسته است. این درستترین اشاره به وضعیت مردی است که رؤیای جوکر بودن را میبازد و تسلیم میشود. این تسلیم شدن به واقعیت، که در صحنه دادگاه مثل پتک بر سر تماشاگر فرود میآید، نوعی باخت رؤیا/نمایش/سینما در برابر واقعیت است. جوکر رؤیاهایش را کنار میگذارد و از بازی کردن در نمایش ذهنیاش - و همینطور در واقعیت زندگیاش- دست میکشد. او حالا باخته است و دیگری کاری در این جهان ندارد. جهان بیرؤیا و بیتخیل او دیگر خریداری ندارد. دیوانگیهای دو نفره او با دختر مورد علاقهاش هم حالا دیگر محلی از اعراب ندارد؛ زن، جوکر را دوست دارد و نه آرتور فلک را، و این واقعیترین تصویر زندگی اوست که در مقابلش قرار میگیرد؛ جایی که با غلبه واقعیت بر تخیل، توهم دو نفره -عشق- هم نابود میشود.
این جاست که تماشاگر معتاد به هالیوود و دنیاهای قهرمانانه مارولیاش تاب این همه تلخی و سیاهی را ندارد. منتقد فیلمی هم که سلیقه و دنیایش در راستای جهان هالیوود و صنعت سینما شکل گرفته و خواه ناخواه با آن همراه شده، طبیعی است که فیلم را یک شکست بخواند. اما «جوکر، جنون دو نفره»، فیلم جمع و جور و دیدنیای است که تنها مشکل ظاهریاش متفاوت بودن آن است؛ تفاوتی که تماشاگر انتظارش را نداشت، اما چه باک که تاد فیلپیس در نبرد بیانتهای بین جهان پولسازی هالیوود و هنر سینما، دومی را برگزیده است و چه خوب.
بخش افقهای گسترده که از چند سال پیش در کنار بخش افقهای جشنواره ونیز افتتاح شده، بخشی است که تنها یک جایزه دارد و آن هم از سوی تماشاگران اهدا میشود. جایزه امسال به نماینده سینمای زیرزمینی ایران که در این بخش حضور داشت اهدا شد. نادر ساعیور جایزهاش را به زنان ایران تقدیم کرد و گفت که امیدوار است روزی این جایزه را که در واقع به آنها تعلق دارد، بتواند به دستشان برساند. همچنین ساعیور این جایزه را به جعفر پناهی که به عنوان همکار فیلمنامه و مشاور در این پروژه حضور داشته، تقدیم کرد.
«شاهد» آخرین بخش سهگانه ساعیور درباره نیروهای امنیتی است که با فیلم «نامو» آغاز شد، به «بیپایان» رسید و حالا در سومین قسمت به شکل مستقیم با جنبش «زن، زندگی آزادی» پیوند میخورد؛ فیلمی که تماما به دنیای زنانهای اختصاص دارد که در برابر استبداد دینی میایستد و سه زن از سه نسل مختلف، به اشکال گوناگون در برابر ظلم و ستم و مردسالاری قد علم میکنند، با پایانی غیرقابل حدس.
شیر طلای جشنواره امسال به فیلم «اتاق بغلی» ساخته پدرو آلمودوار رسید، فیلمی که در غالب جدولهای ارزشگذاری منتقدان هم امتیاز خوبی کسب کرده بود و به نظر میرسید یکی از جوایز اصلی جشنواره را نصیب خواهد برد؛ فیلم متفاوت و دیدنی این فیلمساز اسپانیایی که به آرامی - و زیبایی- به درون دو شخصیت اصلیاش که دو زن میانسال هستند نفوذ میکند و جهان آنها را در برابر مرگ میکاود.
جایزه بزرگ داوران نصیب فیلم ایتالیایی «ورمیلیو» ساخته مائورا دلپرو شد که فیلم لطیف و دیدنیای است درباره دنیای کودکی و نوجوانی در دوران جنگ اول جهانی که در فضایی آرام پیش میرود و با تصاویری غالبا مهگرفته و در دل کوهستان، سرنوشت شخصیتهایش را در یک جهان تلخ مردانه دنبال میکند.
جایزه بهترین کارگردان به بریدی کوربت برای فیلم «خشن» رسید و جایزه بهترین بازیگر زن به نیکول کیدمن برای فیلم «بیبیگرل». ونسان لندون برای فیلم «پسر ساکت» به عنوان بهترین بازیگر مرد انتخاب شد؛ در نقش پدری که پسر جوانش عضو گروههای فاشیستی میشود و کاری از دست او برنمیآید.
سینمای ایران
جشنواره ونیز امسال هم به سینمای رسمی ایران بیاعتنایی کرد و هر سه فیلمی که در بخشهای گوناگون خود به نمایش درآورد، به سینمای زیرزمینی تعلق داشتند.
«بومرنگ»، ساخته شهاب فتوحی، فیلم اجتماعی دیگری است که سعی دارد رابطه دو نسل را بکاود. فیلم بر زن و شوهری متمرکز میشود که به نظر میرسد به پایان رابطهشان رسیدهاند و در عین حال دختر نوجوان آنها در حال و هوای دیگری سیر میکند و عاشق میشود. فیلم با فاصله میایستد و فیلمساز نگاهی تجربی را برمیگزیند که در آن با تکههای مختلفی از زندگی روبهرو هستیم که کنار هم قرار گرفتهاند، اما ارتباط این تکههای جداگانه گاه مختل میشود و برخی صحنهها -از جمله صحنه ساندویچفروشی بدون حضور هیچ یک از شخصیتها و با بحث سیاسی/اجتماعیای که با حال و هوای فیلم تناقض دارد- به راحتی قابل حذفاند.
یک فیلم کوتاه جسارتآمیز هم در جشنواره ونیز امسال حضور داشت؛ «نیمهباز، نیمهبسته»، ساخته عاطفه جلالی که در بخش افقها نمایش داده شد. فیلم در خانه یک زن رخ میدهد، زمانی که مردی که با او رابطه دارد وارد خانه میشود و زن در حال حمام گرفتن است و از پشت در دیالوگهای بین این دو نفر شکل می گیرد و رفتهرفته بخشهایی از شخصیت آنها آشکار میشود. جلوتر میفهمیم که همان شب -شبی که این دو با هم گذراندهاند- همسر این مرد در تظاهرات دستگیر شده است. به این ترتیب مسئله رابطه این دو شخصیت به مرحله پیچیدهای میرسد که پایانی متفاوت را رقم میزند.
یک سینماگر ایرانی دیگر هم در جشنواره امسال حضور داشت؛ میلاد تنگشیر با فیلم «هر کجا، هر زمان» که بازسازیای از فیلم دزدان دوچرخه ساخته ویتوریو دسیکا است. فیلم در ایتالیای امروز میگذرد و تنگشیر داستان این فیلم نئورئالیستی شناختهشده را به داستان مهاجران آفریقایی پیوند میزند.
